جرم قتل عمد و غیر عمد

قتل عمد گرفتن جان دیگری بدون مجوز شرعی و قانونی است. هرکسی جان دیگری را بدون مجوز بگیرد قاتل و مستوجب مجازات است. قتل دارای انواع مختلفی است که قتل عمدی می‌تواند به قصاص قاتل منجر شود اما تشخیص دقیق اینکه قتلی عمدی است یا غیرعمدی، شرایطی دارد که در سیر تحول قوانین مختلف قابل بررسی است.

قتل عمد

در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰ تعریف مشخصی از قتل عمد ارائه نشده بود اما در ماده ۲۰۵ آن قانون آمده بود که قتل عمد موجب قصاص است و در ماده ۲۰۶ هم در سه بند شرایطی را که موجب عمدی شدن قتل می‌شد، توضیح داده شده بود. اما با تصویب قانون جدید مجازات اسلامی در سال ۱۳۹۲، علاوه بر سه بند قبلی، یک بند و یک تبصره دیگر هم در خصوص شرایط قتل عمدی به سه بندی که در قانون ۱۳۷۰ وجود داشت اضافه شد اما بازهم تعریفی از قتل یا جنایت عمدی در قانون ارائه نشد.

فقهای اسلامی در تعریف قتل عمد می‌گویند: «هو ازحاق النفس المعصومه الکافئه عمداً و عدواناً» اما آنچه که فقها تعریف کردند بیشتر بیان موجبات قصاص است تا تعریف قتل عمد اما به طور اصطلاحی می‌توان گفت «قتل، سلب حیات از یک انسان بدون مجوز قانونی یا سلب حیات از انسانی(معصومه) است که مورد حمایت قانونی قرار دارد.» اما سوال اصلی بعد از تعریف قتل عمدی این است که انجام چه اقداماتی باعث می‌شود تا یک قتل، عمدی یا غیرعمدی تلقی شود و ملاک تشخیص این موضوع چیست؟

اگر کسی با قصد و نیت برای قتل کسی، اقدامی را انجام دهد که موجب قتل شود، این قتل عمدی است. هرچند که اقدامی که انجام می‌دهد عرفا موجب قتل نمی‌شده است. مثلا کسی با قصد قتل دیگری، انگشت وی را قطع می‌کند. اگرچه قطع انگشت در شرایط عادی موجب قتل نمی‌شود اما در این مورد به واسطه خونریزی زیاد فرد موجب قتل می‌شود و چون فرد با نیت قتل، همچه اقدامی را انجام داده، پس مرتکب قتل عمدی می‌شود.

اگر کسی قصد قبلی برای قتل نداشته باشد اما اقدامی انجام می‌دهد که عرفا موجب قتل است. مثلا شخصی با شوخی اقدام به تیراندازی به سر فردی می‌کند یا چاقویی در قلب کسی فرو می‌کند. در این شرایط نیز اگرچه قصد قبلی برای قتل وجود ندارد اما اقدام فرد، قتل عمدی است.

در قانون سال ۱۳۷۰ هر اقدامی که عرفا موجب قتل می‌شد بدون نیت قتل، قتل عمدی تلقی می‌شد، برای مثال اگر فردی در حین دعوا دیگری را هل می‌داد و فرد بر اثر برخورد  سر با جدول جانش را از دست می‌داد، قتل عمدی تلقی می‌شد، زیرا هل دادن و برخورد سر با جدول یک اقدام عرفا خطرناک و کشنده تلقی می‌شد اما در قانون جدید که در سال ۱۳۹۲ به تصویب رسید، تبصره‌ای برای این بند اضافه شد، مبنی بر اینکه «عدم آگاهی و توجه مرتکب» به کشنده بودن اقدامش باید اثبات شود. گاهی مانند مثال‌هایی که زده شد، شلیک اسلحه یا فرو بردن چاقو، در نظر هر فرد عاقلی کشنده محسوب می‌شود اما هل دادن اقدام کشنده‌ای نیست و برای همین در عمدی دانستن چنین قتلی، آگاهی و توجه مرتکب در وقوع قتل باید مورد بررسی قرار گیرد.

اگر کسی نیت و قصدی برای قتل ندارد، اقدامی هم که انجام می‌دهد نوعا و عرفا موجب قتل نمی‌شود. مثلا شخصی را می‌ترساند و شخص به واسطه ترس، دچار سکته شده و فوت می‌کند. در اینجا چنانچه فرد به ضعف یا نوع شخصیت فرد آگاه بوده باشد، در این صورت اقدام وی عمدی تلقی می‌شود. مثلا کسی که جلوی خانم بارداری ترقه رها کرده و با ایجاد ترس موجب سقط جنین یا مرگ وی می‌شود، یا کسی که پیرزن تنهایی را تهدید می‌کند یا سر کودکی را برای لحظات کوتاهی داخل آب فرو می‌برد، در تمامی اینها حتی اگر فرد نیت قتل هم  نداشته باشد اما به واسطه پیری، بیماری یا خردسالی فرد قربانی، عمل ممکن است کشنده تلقی شده و جنایت فرد نیز عمدی محاسبه شود.

چهارمین مورد در جنایت عمدی که البته در قانون ۱۳۷۰ به صراحت وجود نداشت اما در قانون جدید به آن تصریح شده است، در جایی است که فردی با قصد و نیت قبلی، بدون اینکه فرد یا جمع مورد نظری را بخواهد به قتل برساند، اقدام به کاری می‌کند که موجب جنایت می‌شود، مثلا در یک مکان عمومی بمب‌گذاری می‌کند. در اینجا هم با توجه به قصد و نیت قبلی فرد برای ایراد یک جنایت عمدی، قتل یا قتل‌های صورت گرفته عمدی تلقی می‌شود. در هر موردی که دادگاه عمدی بودن قتل از سوی فرد را احراز کند، بر اساس قانون، مجازات جنایت عمدی حسب مورد و به درخواست قربانی یا اولیای دم او، قصاص یا دیه خواهد بود.

قتل غیر عمد چیست؟

همانگونه که در قسمت قبل بیان نمودیم براساس قانون جنایات به سه دسته اصلی تقسیم می شد اما در خصوص قتل به لحاظ شیوه اجرا و مجازات نوع دیگری از قتل وجود دارد که تحت عنوان قتل غیر عمد از آن یاد مشود در واقع قتل غیرعمد ترکیبی از قتل شبه عمد یا خطای مخص با بی احتیاطی، بی مبالاتی، نداشتن مهارت و عدم رعایت نظامات می باشد که می توان تمام این عناوین را تحت عنوان تقصیر تفسیر کرد. در ماده 145 قانون مجازات اسلامی نیز جنایت غیرعمد را اعم از خطای محض و شبه عمد دانسته است که ناشی تقصیر می باشد و تقصیر را تحت عنوان بی احتیاطی، بی مبالاتی بیان کرده و غفلت، عدم رعایت نظامات دولتی و ... را از مصادیق بی احتیاطی و بی مبالاتی محسوب کرده است.

اما پاسخ اینکه قتل عمد چیست به وضوح در ماده 616 بیان شده است که در صورتی که قتل غیرعمد به واسطه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات واقع شود، مرتکب مجازات می شود. پس می توان اینگونه پاسخ داد که قتلی است که در اثر تقصیر قاتل واقع می شود و مشمول عنوان عمدی نیست و یا شبه عمدی یعنی قصد نتیجه وجود ندارد و یا خطایی یعنی قصد فعل و نتیجه هردو وجود ندارد، می باشد. یکی از مصادیق چنین قتلی که در قانون به صراحت از آن یاد شده است قتل غیرعمدی ناشی از تصادفات رانندگی می باشد که در آن مرتکب یا قاتل نه قصد فعل دارد و نه نتیجه ولی چون تقصیر کرده است در صورت ارتکاب قتل مجازات می شود.

مجازات جرم قتل غیرعمد چیست؟

برای پی بردن به مجازات جرم قتل غیر عمد آن را در دو بخش مجزا بررسی می کنیم:

قتل غیر عمد خارج از تصادفات رانندگی: طبق ماده 616 قانون مجازات بخش تعزیرات، مجازات قتل  غیر عمد حبس از 1 تا 3 سال و همچنین پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم می باشد مگر اینکه خطای محض باشد. یعنی اگر خطای محض باشد حبس منتفی می باشد.

قتل غیر عمد در تصادفات رانندگی: طبق ماده 714 قانون مجازات بخش تعزیرات، هرگاه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده وسایل نقلیه زمینی، آبی یا هوایی یا متصدی موتوری، منتهی به قتل غیرعمد شود، مرتکب به 6 ماه تا 3 سال حبس و نیز پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم می شود.

مدت زمانی که باید در زندان بماند؟

درخصوص مدت زمان ماندن قاتل در زندان می بایست بین قتل عمد و غیر عمد در حالت های گوناگون تفکیک قائل شد. در صورتی که قتل عمد محقق شود قاتل به هر علت که در قسمت بالا شرح دادیم قصاص نشود 3 تا 10 سال می بایست در زندان بماند. اما در خصوص قتل غیر عمد بستگی دارد ناشی از تصادف رانندگی باشد یا نه که در مورد اول حبس 6 ماه تا سه سال و در غیر آن 1 تا 3 سال می باشد.

مجازات اجیر کردن قاتل در قانون چیست؟

اجیرکردن به معنای واگذاری امری به دیگری می باشد. گاهی پیش می آید که افراد برای کشتن مقتول از دیگران برای رسیدن به اهداف خود استفاده می کنند و در ازای پرداخت مبلغی، افراد را تحریک به قتل می کنند. درخصوص تحقق جرم قتل باید بین مباشر و معاون این جرم تفکیک قائل شد. مباشر کسی است که در صحنه جرم حاضر شده و با انجام عملیاتی و بدون واسطه مرتکب قتل می شود در حالی که معاون اساسا با مباشر اصلی وحدت قصد دارد و در عملیات اجرایی وارد نمی شود ماده 126 قانون مجازات اسلامی مصادیق معاونت را احصا کرده است. اصولا افرادی که پشت پرده قتل های اجاره ای هستند معاون هستند و در قانون مجازات اسلامی برای جرم معاونت در قتل، در مواد612 و 127 مجازات تعیین شده است.

در ماده 612 بیان شده است که اگر قاتل قصاص نشود مجازات معاون 1 تا 5 سال است اما در صورتی که قاتل قصاص شود براساس ماده 126 معاون قتل به حبس تعزیری درجه 2 یا 3 محکوم می شود. طبق ماده 19 قانون مجازات اسلامی مدت حبس تعزیری درجه دو 15 تا 25 سال و حبس تعزیری درجه سه 10 تا 15 سال است.