حق انتفاع

ماده ۲۹ قانون مدنی مقرر می دارد : « ممکن است اشخاص نسبت به اموال علاقه های ذیل را دارا باشند:
۱- مالکیت (اعم از عین یا منفعت) ۲- حق انتفاع ۳- حق ارتفاق به ملک غیر

ماده ۴۰ قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اعلام داشته است که:«حق انتفاع عبارت از حقی است که بموجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.» همانند اینکه شخصی به برادر نیازمند خود اجازه دهد برای مدتی معلوم یا نامعلوم در ملک وی سکونت نموه و از منافع آن استفاده نماید که در این رابطه برادر نیازمند صرفاً «حق بهره برداری و انتفاع» از ملک ایجاد شده و «مالکیتی» برای ایشان نسبت به منافع ایجاد نخواهد شد و به همین دلیل است که منتفع حق انتقال و واگذار منقعت مال را به دیگری ندارد.

اگر حق انتفاع جهت سکونت در مسکنی باشد آنرا «سکنی» گویند و اگر این حق برای مدت عمر مالک یا منتفع یا شخص ثالث قرار داده شد آنرا «عمری» و اگر برای مدت معینی برقرار شود آنرا «رقبی» و اگر برای این حق مدتی تعیین نشده باشد آنرا «مطلق» دانسته و مالک در هر زمانی حق رجوع دارد و در صورت عدم رجوع مالک، این حق تا زمان فوت مالک استمرار خواهد داشت.

ماده ۴۷ قانون مدنی مقرر داشته است که:«در حبس اعم از عمری و غیره، قبض شرط صحت است.»
به این معنا که تا زمانی که مورد معامله تسلیم طرف نشده عقد محقق نمیگردد. در اصطلاح حقوقی به انان «عقود عینی» گفته می شود همانند رهن، وقف، هبه.

از توجه به مطالب معنونه استنباط می گردد که تفاوت هایی بین «حق انتفاع» و «اجاره» وجود دارد از جمله آنکه در حق انتفاع مالکیتی برای منتفع ایجاد نمی گردد، حال آنکه مستأجر مالک منافع عین مستأجره می شود و دیگر آنکه در عقد اجاره «مدت» می بایست تعیین گردد والا عقد اجاره باطل است، حال آنکه در حق انتفاع تعیین «مدت» ضرورت نداشته و خللی به ارکان ان وارد نمی کند.

لازم به ذکر است که ید منتفع به مال مورد انتفاع امانی بوده و مطابق ماده ۴۸ قانون مدنی :«منتفع باید از مالی که موضوع حق انتفاع است سوء استفاده نکرده و در حفاظت آن تعدی و تفریط ننماید.» و برابر ماده ۴۹ همان قانون :«مخارج لازمه برای نگهداری از مالی که موضوع حق انتفاع است بر عهده منتفع نیست مگر این که خلاف آن شرط شده باشد.» مع الوصف برابر ماده ۵۲ قانون مدنی:« در موارد ذیل منتفع ضامن تضررات مالک است : ۱- در صورتی که منتفع از مال مورد انتفاع سوء استفاده کند. ۲- در صورتی که شرایط مقرره از طرف مالک را رعایت ننماید و این عدم رعایت موجب خساراتی بر موضوع حق انتفاع باشد.»

مطابق ماده ۵۱ مدنی حق انتفاع در موارد ذیل زایل می شود :
۱- در صورت انقضاء مدت  
۲- در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است.

اقسام پنجگانه حق انتفاع

در قانون اقسام متفاوتی برای حق انتفاع پیش بینی شده است اما طرفین حق انتفاع یعنی مالک و منتفع ضرورتی ندارد که حق انتفاع خود را در چارچوب این پنج قسم بگنجانند.

در مجموع اقسام حق انتفاع شامل:

الف- حق عمری: در مثال بالا بصورت ضمنی به آن اشاره شد و به این مفهوم می باشد که مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع به مدت عمر مالک، یا منتفع و یا شخص ثالثی باشد برای مثال مالک در قرارداد حق انتفاع شرط می کند تا زمانی که فرزند سوم در قید حیات است، منتفع می تواند در ملکم اقامت داشته باشد.

ب- حق رقبی: حق انتفاع با شرط رقبی، یعنی مالک مدت انتفاع شخص منتفع را مشخص کند؛ بدین مفهوم که مالک در قرارداد یا توافق اعطای حق انتفاع مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع را شش ماه یا یکسال تعیین می کند. پس از انقضای مدت حق انتفاع ایجاد شده به صورت خودکار از بین می رود و تصرف منتفع دیگر تحت لوا و حمایت قانون قرار نمی گیرد.

پ- حق سکنی: حق انتفاع با شرط سکنی، که عموماً در خصوص املاک مسکونی قابلیت بهره مندی را دارد، بدین مفهوم است که مالک شرط می کند که حق سکونت در ملک من را به مدت شش ماه دارید؛ در واقع حق سکنی به همراه یکی از اقسام حق رقبی، یا عمری و یا مؤبد می آید.

ت- حق مؤبد: حق انتفاع مؤبد به این معنا نیست که مدت در حق انتفاع تعیین نشود بلکه مدت بصورت الی الابد و نامحدود تعیین می شود و حتی با فوت منتفع یا مالک حق انتفاع از بین نمی رود و وراث مالک ملزم به رعایت آن و وراث منتفع ذینفع آن حق انتفاع می باشند.

ث- حبس مطلق: منظور از حبس مطلق این است که مالک حق انتفاع ملک یا مال خود را بطور مطلق به نفع شخصی حبس کند؛ در حبس مطلق مدت تعیین نمی شود اما بر خلاف چهار قسم حق انتفاع که عقدی لازم است و طرفین نمی توانند پیش از منتفی شدن شرط مندرج در آن، عقد را برهم زنند، در حبس مطلق مالک هر زمان مایل باشد می تواند از حق حبس مطلق اعراض کند یعنی به مال خود رجوع کند و عقد حبس را برهم زند در واقع ذات عقد حبس مطلق، جایز است.

انواع حق انتفاع

حق انتفاع درفصل دوم قانون مدنی توضح داده شده است و شامل مواد 40 تا 54 این قانون می شود . انواع حق انتفاع نیز در قانون مدنی در مواد 41 تا 44 مشخص شده است . این انواع عبارتند از :

الف – عُمری : وقتی مالک مالی به موجب یک قرارداد ، حق انتفاعی را به مدت عمر خودش یا مدت عمر منتفع یا مدت عمر شخص ثالثی ، به دیگری بدهد ، حق انتفاع از نوع عمری ( عمرا ) خواهد بود . مثلا فردی استفاده از محصولات باغ خود را برای مدت عمر خودش به فرد دیگری می دهد و میگوید تا زمانی که من زنده هستم می توانی از محصول این باغ استفاده کنی . یا می گوید تا زمانی که زنده هستی و یا حتی می گوید تا زمان زنده بودن پسرم ، محصولات این باغ در اختیار تو است .

ب – رُقبی : رقبی ( رقبا ) حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار شده باشد . مثال این مورد زمانی است که مالک برای مدت سه سال حق استفاده از اتومبیل خود را به پسرش بدهد .

ج – سُکنی : اگر کسی تنها حق سکونت در مسکنی را به دیگری بدهد ، حق انتفاع از نوع سُکنی (سکنا ) خواهد بود که هم می تواند رقبی و هم عمری باشد . 

د – حبس مطلق : طبق ماده 44 قانون مدنی اگر مالک برای حق انتفاع هیچ مهلتی مشخص نکرده باشد ، حبس مطلق خواهد بود ؛ یعنی تا زمان فوت مالک برقرار خواهد بود مگر اینکه مالک از حق انتفاع رجوع کند .

1- حق انتفاع چگونه از بین می رود ؟

حق انتفاع در صورت تمام شدن مدت آن و همچنین تلف مالی که از منافع آن استفاده می شود از بین می رود که در این باره در مقاله به طور مفصل صحبت شده است .

 

2- حق انتفاع عمری یعنی چه ؟

حق انتفاع عمری ، حق انتفاعی است که زمانش اندازه مدت عمر یک شخص قرار داده می شود که اطلاعات دقیق تر در متن مقاله گفته شده است .

 

3- حق انتفاع عمری و رقبی چه فرقی دارد ؟

حق انتفاع عمری مدت مشخص ندارد ، بلکه هر چقدر فرد مورد نظر زنده بماند ، حق انتفاع هم برقرار است . اما حق انتفاق رقبی مدت مشخص دارد ، مثلا یکسال که اطلاعات کامل در متن مقاله نوشته شده است .